زیست‌فناوری در ایران | فرصت‌ها، چالش‌ها و نقش شرکت‌های دانش‌بنیان

 این حوزه، امروز فراتر از یک رشته دانشگاهی، به موتور محرک انقلاب صنعتی چهارم تبدیل شده است. از توسعه داروهای نوترکیب و واکسن‌های جدید گرفته تا محصولات کشاورزی مقاوم در برابر خشکسالی و تولید انرژی‌های زیستی، زیست‌فناوری نقشی حیاتی در حل چالش‌های جهانی ایفا می‌کند.

زیست‌فناوری در ایران نیز طی چند دهه اخیر مسیر رشد چشمگیری را تجربه کرده است. با وجود ورود نسبتاً دیرهنگام، ایران توانسته با تکیه بر نیروی انسانی متخصص، پژوهش‌های دانشگاهی و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان، به جایگاهی قابل توجه در منطقه برسد. در این مقاله، وضعیت زیست‌فناوری در ایران، فرصت‌ها، چالش‌ها و نقش شرکت‌های فعال در این حوزه بررسی می‌شود.

نگاهی به وضعیت زیست‌فناوری در ایران

ورود جدی ایران به حوزه زیست‌فناوری از اواسط دهه ۱۳۶۰ آغاز شد. در سال ۱۳۷۹ کمیته ملی زیست‌فناوری شکل گرفت، در سال ۱۳۸۳ «سند ملی زیست‌فناوری» تصویب شد و نهایتاً در سال ۱۳۸۷ «ستاد توسعه زیست‌فناوری» زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تأسیس گردید. این ساختارها به توسعه هدفمند این صنعت کمک کردند.

امروزه ایران از نظر تولید مقالات علمی زیست‌فناوری در رتبه ۱۳ جهان قرار دارد. حضور پژوهشگاه‌های مهمی همچون انستیتو پاستور، مؤسسه رازی و دانشگاه‌های برتر کشور، بستر مناسبی برای تحقیق و توسعه در اختیار متخصصان قرار داده است. صنعت بیوتکنولوژی ایران با این پشتوانه علمی توانسته وارد حوزه‌های حساس مانند تولید داروهای زیستی، واکسن‌ها و تجهیزات آزمایشگاهی شود.

فرصت‌های رشد زیست فناوری در ایران؛ از پژوهش تا تجاری‌سازی

ایران از چند مزیت کلیدی برای توسعه زیست‌فناوری برخوردار است:

• نیروی انسانی متخصص: وجود فارغ‌التحصیلان و پژوهشگران فعال در رشته‌های زیست‌مولکولی، مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی بستر مناسبی برای نوآوری ایجاد کرده است.
• زیرساخت‌های تحقیقاتی و حمایت دولتی: ستاد توسعه زیست‌فناوری، پارک‌های علم و فناوری و سیاست‌های حمایتی در راستای تجاری‌سازی محصولات زیستی فرصت‌های کم‌نظیری فراهم کرده‌اند.
• محصولات نوآورانه: ایران توانسته داروهای بیوسیمیلار، واکسن‌های نوترکیب و کیت‌های تشخیصی تولید کند که علاوه بر تأمین بازار داخلی، قابلیت صادرات نیز دارند.
• فرصت‌های صادراتی: کشورهای منطقه خاورمیانه و آسیای میانه به دلیل نیاز به داروها و تجهیزات زیستی، بازار مناسبی برای ایران محسوب می‌شوند. هزینه تولید پایین و کیفیت رقابتی محصولات، امکان تبدیل ایران به صادرکننده مهم زیست‌فناوری را فراهم می‌کند.

بنابراین، مسیر توسعه زیست‌فناوری در ایران نه‌تنها محدود به پژوهش نیست بلکه تا تجاری‌سازی و حضور در بازارهای بین‌المللی نیز امتداد یافته است.

چالش‌های صنعت زیست فناوری در ایران؛ موانع و محدودیت‌ها

با وجود پیشرفت‌ها، صنعت زیست‌فناوری در ایران همچنان با موانع ساختاری و عملیاتی متعددی روبه‌روست:

1. کمبود سرمایه‌گذاری: توسعه محصولات زیستی نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت است، در حالی که بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان منابع مالی کافی ندارند.
2. وابستگی به واردات تجهیزات: کمبود تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها روند تحقیق و توسعه را کند می‌کند.
3. بوروکراسی پیچیده: فرآیندهای طولانی صدور مجوزها، نبود استانداردهای یکپارچه و قوانین حمایتی ناکارآمد از جمله موانع جدی هستند.
4. چالش‌های صادراتی: مشکلات گمرکی، حمل‌ونقل تخصصی و رقابت نابرابر با شرکت‌های بین‌المللی مانع گسترش بازارهای صادراتی می‌شود.
5. کمبود آموزش‌های تخصصی: بسیاری از فارغ‌التحصیلان زیست‌فناوری آموزش‌های کاربردی در زمینه تجاری‌سازی، بازاریابی و مالکیت فکری دریافت نکرده‌اند.

رفع این موانع، به‌ویژه از طریق حمایت هدفمند از شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد زیرساخت‌های صادراتی، می‌تواند مسیر توسعه پایدار صنعت را هموار کند.

نقش شرکت‌های دانش بنیان در پیشرفت زیست فناوری کشور

شرکت‌های دانش‌بنیان زیست‌فناوری موتور محرک این صنعت به شمار می‌روند. آن‌ها پلی میان پژوهش‌های دانشگاهی و بازار هستند و توانسته‌اند مسیر تجاری‌سازی محصولات نوآورانه را کوتاه‌تر کنند.

• تحقیق و توسعه (R&D): بسیاری از محصولات زیستی ایران، مانند داروهای بیوسیمیلار و واکسن‌ها، حاصل پژوهش‌های دانشگاهی هستند که توسط شرکت‌های دانش‌بنیان به محصول تجاری تبدیل شده‌اند.
• نوآوری بومی: در شرایط تحریم، این شرکت‌ها با تکیه بر نوآوری داخلی جایگزین واردات شدند و حتی برخی فناوری‌ها را به خارج صادر کردند.
• اشتغال‌زایی تخصصی: شرکت‌های دانش‌بنیان فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان رشته‌های زیستی فراهم کرده‌اند و محیطی پویا برای رشد فردی ایجاد کرده‌اند.
• تجاری‌سازی دانش: این شرکت‌ها با طی مسیر طراحی، ساخت نمونه اولیه، آزمایش‌های بالینی، تولید صنعتی و ورود به بازار، فاصله میان تولید علم و بهره‌برداری اقتصادی را پر کرده‌اند.

بدون شک، حمایت جدی‌تر از این شرکت‌ها می‌تواند جهشی بزرگ در صنعت زیست‌فناوری ایران ایجاد کند.

تولید تجهیزات زیست فناوری در داخل؛ از ایده تا محصول

یکی از حوزه‌های مهم زیست‌فناوری در ایران، تولید تجهیزات آزمایشگاهی و زیست‌مولکولی است. این مسیر شامل مراحل ایده‌پردازی، طراحی نمونه اولیه، تست‌های عملکردی، تولید صنعتی و پشتیبانی فنی می‌شود.

شرکت‌های زیست‌فناوری داخلی نقش مهمی در این روند دارند. آن‌ها نه‌تنها تجهیزات مورد نیاز را تولید می‌کنند بلکه خدمات پس از فروش، آموزش کاربران و بهبود مستمر محصولات را نیز ارائه می‌دهند. توسعه این بخش علاوه بر کاهش وابستگی به واردات، ایران را به سمت خودکفایی علمی و رقابت‌پذیری بین‌المللی سوق می‌دهد.

به ژن؛ نمونه‌ای از شرکت‌های پیشرو در زیست فناوری ایران

شرکت دانش‌بنیان به ژن در سال ۱۳۹۶ با هدف توانمندسازی آزمایشگاه‌های ایرانی در حوزه تشخیص مولکولی تأسیس شد. مأموریت آن تولید محصولات دقیق، پیشرفته و مقرون‌به‌صرفه برای ارتقای زیست‌فناوری داخلی و افزایش دقت آزمایش‌ها است.

شرکت دانش‌بنیان ویستا زیست فناوری به ژن به‌عنوان پیشرو در تولید کیت‌های استخراج مغناطیسی نوکلئیک‌اسید و دستگاه‌های اتوماتیک استخراج شناخته می‌شود و در دوران پاندمی کرونا با همکاری وزارت بهداشت و سازمان جهانی بهداشت، بیش از نیمی از کیت‌های استخراج مورد نیاز کشور را تأمین کرد.

این شرکت با برخورداری از دپارتمان‌های تحقیق و توسعه، تولید، نانوتکنولوژی، فروش و پشتیبانی، زنجیره‌ای کامل از R&D تا محصول را پوشش می‌دهد و دانش را به فناوری کاربردی تبدیل می‌کند.

طیف محصولات تخصصی به ژن

• به ژن انواع کیت‌های استخراج DNA، RNA و کیت‌های استخراج ویروسی را ارائه می‌دهد. محصولات شامل استخراج DNA ژنومی، RNA Total، و نمونه‌های ویروسی از مایعات بدن هستند  .
• این کیت‌ها راه‌حلی دقیق، سریع و داخلی در دسترس پژوهشگران فراهم می‌آورند—بدون نیاز به وابستگی به واردات
•  در کنار کیت‌ها و دستگاه‌ها، شرکت زیست‌فناوری به‌ژن در زمینه سنتز نانوذرات فلزی و ارائه تفسیر آنالیز مرتبط پیشرو است  .
• این فناوری پیشرفته، شرکت‌های زیست‌فناوری را قادر می‌سازد در لبه نوآوری باقی بمانند.

جمع‌بندی

زیست‌فناوری در ایران با پشتوانه علمی و پژوهشی قوی، امروز به صنعتی راهبردی و پرظرفیت تبدیل شده است. فرصت‌های گسترده‌ای در زمینه تولید داروهای زیستی، واکسن‌ها، تجهیزات آزمایشگاهی و صادرات محصولات وجود دارد. در عین حال، چالش‌هایی همچون کمبود سرمایه‌گذاری، وابستگی به واردات تجهیزات و موانع صادراتی نیازمند توجه ویژه هستند.

شرکت‌های دانش‌بنیان زیست‌فناوری، با ایفای نقش کلیدی در تحقیق، توسعه و تجاری‌سازی، موتور محرک اصلی این صنعت محسوب می‌شوند. نمونه‌هایی مانند شرکت به‌ژن نشان داده‌اند که ایران می‌تواند با اتکا به توان داخلی، محصولات پیشرفته و رقابتی در سطح بین‌المللی عرضه کند.

آینده زیست‌فناوری در ایران وابسته به حمایت همه‌جانبه از شرکت‌های دانش‌بنیان، توسعه زیرساخت‌ها و ایجاد مسیرهای صادراتی پایدار است؛ مسیری که می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های منطقه‌ای این صنعت تبدیل کند.

رپورتاژ